جغرافياي تاريخي زنجان از آغاز اسلام تا ظهور مغول

 ناحیه ی زنجان ، از سابقه ی تاریخی کهن ، هم زمان با مراحل آغازین تاریخ ایران زمین برخوردار است .
اطلاعات تاریخی ناحیه ی زنجان از ادوار پس از تشکیل دولت های ملی ایران با وجودی که در دل سرزمین های مادی قرار داشته ، بسیار اندک است . ناحیه ی زنجان ، در مسیر راه های مهم ارتباطی قرار دارد و شهرهای قدیمی ؛ زنجان ، سجاس ، سهرورد و طارم در مسیر این راه ها به وجود آمده است.
اعراب نو مسلمان که در سال ۲۲ یا ۲۴ هجری قمری شهر و ناحیه ی زنجان را تصرف کرده اند ، تا مدت ها بر این نواحی تسلط کامل داشته اند . هم چنین علویان و عوامل حکومت های متقارن هر یک ، چندی بر این ناحیه دست یافته و به حکم رانی پرداخته اند ، بالاخره آل بویه که ری ، پایتخت شان بوده از حدود ۳۲۱ تا ۴۲۰ هجری به زنجان ، ابهر و سهرورد فرمانروایی کرده اند . کنگریان نیز از حدود سال ۳۰۷ به طارم دست یافته و دژشمیران را ، مرکز امارت خود قرار داده اند . و از آن تاریخ تا آمدن هولاکوخان ، منطقه ی مذکور زیر سلطه ی کنگریان وپس از آن ها اسماعیلیان ، خارج از نفوذ دولت های مرکزی ایرانی بوده ، تا سرانجام هلاکو با قلع و قمع اسماعیلیان ، طارم را تحت نفوذ سیاسی دولت مرکزی درآورده است .

ناحیه ی زنجان ، درپدیده ی تاریخی مهاجرت گسترده ترکان بر سر راه عبور آن ها که بیشتر به آذربایجان و آن سوی مرزها می رفتند با شرایط اقلیمی بسیار سازگار با شیوه ی معیشتی اقوام گله دار و کشاورز مذکور ، گروه های وسیع از آن ها را درخود جذب کرده و ماندگار ساخته است و آن روند در دوره های بعد و حتی عهد قاجار نیز جابجایی و نقل و انتقال چند ایل بزرگ ترک زبان از آذربایجان به منطقه ی زنجان ، ادامه یافته است و چنان استقرارهای قومی و فعل و انفعالات پردامنه ، تأثیرات عمیق و گسترده در همه ی شوون جامعه ، از جمله تغییر ترکیب قومی و زبان سکنه ، از پهلوی به ترکی به بار آورده است . نگارنده در نظر دارد ، جغرافیای تاریخی زنجان را از ورود مسلمانان به آن تا هجوم مغول ـ که حدود ۶۰۰ سال را در بر می گیرد ـ بررسی کند و مطالب جمع آوری شده را ، طوری طبقه بندی نماید و به آن انسجام بخشد که ، به صورت سال شمار و ، یا سلسله های حکومتی ، مورد مطالعه قرار گیرد . ( البته سنواتی که در منابع قدیم ، دارای اتفاق و خبری مکتوب باشد ) روش پژوهش در این تحقیق ، روش تحقیق کتابخانه ای است و در بعضی از موارد آمیخته ای از روش کتابخانه ای و روش میدانی صورت گرفته ، به گونه ای که ، یافته های مکتوب در منابع با یافته های عینی ، مطابقت داده شده و سرانجام نظر نگارنده ، با حفظ امانت مکتوبات منابع قدیم ، اعمال شده است . ( مکان هایی مانند آتشکده ی شیز ، غار کتله خور ، روستای سر جهان که در پژوهش حاضر ، مورد بررسی قرار گرفته ، از نزدیک توسط نگارنده به همراه راهنمایان محل ، روئت شده است )
نتیجه ی این تحقیق نشان می دهد ، منطقه ی زنجان ، تاریخ دیرینه و برجاذبه ای دارد که آثار غیر مکتوب ، از دوره های قبل از اسلام ، در آن فراوان است . مانند جسد مرد نمکی و اشیاء به دست آمده از غارهای منطقه .
همان گونه که از نقشه های دوران ساسانی و قبل از آن استنباط می شود ، منطقه ی زنجان ، خواستگاه قوم ماد بوده و آن قوم ، نخستین دولت ملی را در این منطقه تشکیل داده اند .
بنابراین دره ی علیای رودخانه ی قزل اوزن ، نقش اساسی در پیدایش فرهنگ و تمدن ایران زمین ایفا کرده ، همانند نقشی که رود فرات در تمدن بین النهرین داشته است .
اگر تحقیقات و کاوش های باستان شناسی جدی و بی گیر در منطقه صورت گیرد ، برده از رازهای فراوانی درباره ی پیشینه ی تاریخ و تمدن و فرهنگ و اقتصاد و … این مرزوبوم ، بر خواهد داشت . رونق دره ی قزل اوزن در هزاره ی نخست قبل از میلاد ،پیدایش شهرهای قدیمی زنجان ، ابهر ، سهرورد و سجاس در مسیر راه های مهم ارتباطی را سبب شده است .
مهاجرت و استقرار اقوام ترک و مغول به این منطقه ، سرنوشت تاریخیِ منطقه ی کوهستانی طارم در دوره های اسلامی ، تخریب مکرر شهر زنجان به دست فاتحان جهان گشای عرب و مغول و تجدید حیات شهری آن ، بیشتر تحت تأثیر عوامل جغرافیایی و اقلیمی منطقه بوده است .

فصل اول : کلیات
پیشگفتار ۶
جغرافیای تاریخی چیست ؟۹
اهداف و اهمیت پژوهش۱۲
پیشینه ی پژوهش۱۴
روش پژوهش۱۴
محدودیت های پژوهش ۱۴
تحلیل منابع ( مأخذ شناسی )۱۴
فصل دوم – جغرافیای طبیعی ، موقعیت و حدود ۲۷
جغرافیای استان زنجان ۲۸
ناهمواری استان ۲۸
نقش ناهمواری ها در زندگی ساکنان استان ۲۹
آب و هوا و انواع آن در استان ۳۱
تقسیمات سیاسی استان ۳۲
منابع آب استان ۳۲
موقعیت تاریخی – جغرافیایی زنجان۳۴
عنوان صفحه
آب و هوا۳۸
رودخانه ها :۳۹
رودخانه ی قزل اوزن ۳۹
رودخانه ی زنجان رود۴۱
چشمه ها ۴۳
راه ها و اهمیت آن ها – فاصله ها۴۳
برج و باروی زنجان ۴۵
وجه تسمیه زنجان ۴۹
زبان ۵۱
مذهب۵۳
خصوصیات مردم زنجان ۵۶
زنجان جزء کدام ناحیه است ۵۸
فصل سوم – جغرافیای تاریخی – سیاسی – اقتصادی – فرهنگی زنجان ۶۱
فتح زنجان و سکونت اعراب در آن ۶۲
چگونگی و علل پذیرش اسلام توسط مردم ۶۳
اهمیت علم و ترجمه در دوران اسلامی ۶۶
مدرسه و مسجد۶۸
عنوان صفحه
مساجد زنجان ۷۲
دانشمندان و بزرگان زنجان ۷۴
مهاجرت هنرمندان به زنجان ۸۲
معادن ، صنعت و تجارت۸۳
کشاورزی و محصول در زنجان ۸۶
مالیات در دوره ای اسلامی ۹۱
زنجان دارالضرب، بوده است ۹۷
شهرهای نزدیک به زنجان ۹۸
۱-۳ – طارم – طارمین ۹۸
۲-۳- سرجهان ۱۰۱
۳-۳- سهرورد ۱۰۲
۴-۳- سجاس ۱۰۴
فصل چهارم – حکومت های مؤثر در زنجان ۱۰۶
کنگریان طارم و دژ شمیران ۱۰۷
اسماعیلیه و زنجان ۱۱۱
آغاز تا فرجام فرقه ی اسماعیلیه در زنجان ۱۱۶
اتحاد قزوین و ابهر و زنجان۱۱۷
عنوان صفحه
فصل پنجم – حکومت ها به ترتیب سلسله در زنجان ۱۱۹
قبل از اسلام ۱۲۰
امویان ۱۲۰
عباسیان ۱۲۰
علویان طبرستان۱۲۱
سامانیان ۱۲۱
آل زیار ۱۲۳
کنگریان۱۲۴
آل بویه ۱۲۴
سلجوقیان ۱۲۸
خوارزمشاهیان ۱۳۰
فصل ششم – ساسانیان و پیروی از آداب آنان در دوره ی اسلامی۱۳۵
ساسانیان و تمدن ۱۳۶
ساسانیان و مذهب۱۳۸
ساسانیان و مالیات ۱۴۰
ساسانیان ؛ پول و برات – دوره ای اسلامی ؛ پول و برات ۱۴۲
دوره ی اسلامی و پیروی از آداب ساسانیان۱۴۴
عنوان صفحه
فصل هفتم – آتشکده ها – غارها و قلاع سیاسی زنجان۱۴۶
آتشکده ها:۱۴۷
آتشکده شیز ۱۴۷
آتشکده تشویر۱۴۹
غارها۱۵۰
غار خرمنه سر۱۵۰
غار گلجیک۱۵۰
غار کتله خور۱۵۱
قلاع سیاسی زنجان۱۵۲
دژ سر جهان ۱۵۲
دژ شمیران ۱۵۲
دژ تاج ۱۵۴
نتیجه گیری ۱۵۵
خلاصه ۱۵۶
منابع فارسی۱۵۸
منابع عربی۱۶۹
چکیده انگلیسی ۱۷۰